ข้าวเขียบอาจจะพบเห็นได้ทั่วไปในทุก ๆ เทศกาล แต่สำหรับบ้านสะอาดสมศรีเราจะเห็นการทำข้าวเขียบเมื่อใกล้จะถึงบุญเดือน 4 หรือบุญผะเหวด ซึ่งการทำข้าวเขียบนี้มีมานานแล้ว แต่การทำในช่วงเดือน 4 ทำขึ้นเป็นของฝากให้กับผู้ที่มาร่วมงานบุญผะเหวด นอกจากจะมีการทำอาหารต้อนรับแล้วก็จะต้องมีของฝากติดไม้ติดมือแขกที่ร่วมงานกลับไปด้วย และในปัจจุบันครกสำหรับทำข้าวเขียบหรือที่ชาวบ้านเรียกว่า “ครกมอง” ในบ้านสะอาดสมศรีเหลือเพียงครกเดียว ชาวบ้านจึงนำครกนี้ไปตั้งไว้ที่วัด ก่อนบุญเดือน 4 ชาวบ้านก็จะมาช่วยกันทำข้าวเขียบที่วัด โดยแต่ละคนก็จะนำวัตถุดิบที่สามารถหาได้มารวมกัน และทำข้าวเขียบร่วมกัน ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นแม่บ้านที่ว่างเว้นจากการงานของตน พาลูกหลานมาร่วมด้วย กลายเป็นบรรยากาศที่สนุกสนานและน่ารักไปอีก โดยวัตถุดิบในการทำข้าวเขียบมีดังนี้ 1. ข้าวเหนียวสุก 2. น้ำตาลทราย 3. เครือตดหมา (คั้นให้ได้น้ำ) 4. งา 5. กะทิ 6. น้ำตาลปี๊บ วิธีการทำข้าวเขียบ 1. นำข้าวเหนียวที่สุกแล้วไปตำในครกมองให้ละเอียด ขณะที่ตำก็ใส่ส่วนผสมต่าง ๆ ลงไปด้วย คือ น้ำตาลทราย น้ำเครือตดหมา กะทิ น้ำตาลปี๊บ และงา โดยมีกลุ่มแม่บ้านช่วยกันตำ และมีคนที่คอยผสมส่วนผสมต่าง ๆ และคนข้าวเขียบอยู่ ชาวบ้านเรียกว่า “มือปัด” ซึ่งบุคคลนี้จะต้องมีความชำนาญและความรวดเร็วในการปัดข้าวให้เข้ากับวัตถุดิบอื่น ๆ 2. เมื่อตำละเอียดและใส่ส่วนผสมครบแล้วก็ตักออกจากครก แล้วนำไปทำให้เป็นแผ่น โดยทีมที่ทำให้เป็นแผ่นก็รออยู่บนศาลา ซึ่งมีทั้งรุ่นใหญ่และรุ่นเล็ก แบ่งหน้าที่การอย่างเป็นระบบ 3. วิธีการทำให้เป็นแผ่นคือ จะต้องปั้นข้าวเขียบที่ตำแล้วให้เป็นก้อนกลม วางลงไปในแผ่นพลาสติกที่ทาน้ำมัน (เพื่อไม่ให้ข้าวเขียบติดถุง) วางถุงพลาสติกทับข้าวเขียบอีกครั้ง จากนั้นจึงนำเขียง หรือของหนักที่มีลักษณะเรียบ ๆ มาวางทับข้าวเขียบให้เป็นแผ่น โดยหน้าที่นี้เป็นของคุณยาย 4. เมื่อได้ข้าวเขียบที่เป็นแผ่นเรียบร้อยแล้ว ก็นำข้าวเขียบนั้นไปวางใส่ผ้าแยงเรียงให้เป็นระเบียบ โดยคนที่เดินถือข้าวเขียบไปวางก็จะเป็นเด็ก ๆ เพราะสามารถลุกเดินได้ด้ง่ายกว่าคุณยาย เด็ก ๆ ก็จะนำข้าวเขียบไปยื่นให้กับคุณยายอีกคนที่รอรับอยู่ เมื่อวางจนเต็มผ้าแยงก็นำผ้าแยงนั้นไปตากในที่ร่มจนแห้งสนิท 5. เมื่อข้าวเขียบแห้งสนิทแล้ว เราก็สามารถลอกข้าวเขียบออกจากผ้าแยง และน้ำไปย่างรับประทานได้ ข้าวเขียบนับว่าเป็นอาหารที่อยู่คู่กับประเพณีบุญผะเหวดของเรามาอย่างยาวนาน เมื่อถึงบุญผะเหวดก็จะมีข้าวเขียบให้กินเสมอ สำหรับผู้เขียนข้าวเขียบกลายเป็นสัญลักษณ์ของบุญผะเหวด และการทำข้าวเขียบของหมู่บ้านเราก็ทำให้เด็ก ๆ ในหมู่บ้านได้รู้จัก ได้เห็นวิธีการทำข้าวเขียบ เพราะพวกเขาได้มีส่วนร่วมและลงมือทำข้าวเขียบด้วยตนเอง ซึ่งเป็นภาพที่น่าประทับใจมาก ๆ แสดงให้เห็นถึงการอยู่ร่วมกันระหว่าง บ้าน วัด และโรงเรียน ผู้เขียนเชื่อว่าการที่เด็ก ๆ ได้ร่วมกิจกรรมกับชุมชนจะทำให้พวกเขาตระหนักและเห็นความสำคัญของสิ่งนั้น และจะช่วยกันอนุรักษ์และสืบทอดประเพณีอันดีงามนี้ต่อไป ภาพโดย : ผู้เขียนทั้งหมด